Liber Mortuorum Szczepanowa 1784-1914 / Lucjan Kołodziejski

1 kwietnia 2019 szamil

Zapraszamy do lektury kolejnego tekstu autorstwa Lucjana Kołodziejskiego (regionalistą, autorem licznych artykułów i książek). Tym razem analizie została poddana księga zmarłych. Liber mortuorum zawiera informacje na temat zmarłych członków społeczności. Artykuł pierwotnie został opublikowany w serwisie brzesko.ws <==

Parafia Szczepanów w czasach rozbiorów obejmowała wsie Bucze, Łęki, Mokrzyska, Przyborów, Sterkowiec, Wokowice oraz pozostający do połowy XIX w. na prawach miejskich Szczepanów. W latach 1807/1808 zamieszkiwało w tym miasteczku 96 rodzin w 65 domach. Było 3 księży, 15 kmieci, 58 chałupników i innych 17 osób (zapewne mężczyzn zdatnych do służby wojskowej). Zapewne pomieszkiwała też nieznana liczba włóczęgów i żebraków (mendicus). Potomstwo męskie liczyło 93 osoby, a liczba kobiet wynosiła 215. Całkowita liczba ludności to 401 osób. [1]

W archiwum parafialnym Szczepanowa zachowały się między innymi księgi metrykalne, tj. Liber Natorum, Liber Copulatorum i Liber Mortuorum. W niniejszym artykule analizie poddałem Liber Mortuorum, czyli księgę zmarłych Szczepanowa z lat 1784-1914, liczącą 3 tomy. Pierwszy tom pochodzi z lat 1784 -1834, drugi obejmuje lata 1835 -1885, a trzeci 1886-2000 (granicą analizy jest 1914 r.).

Zapisy w księgach prowadzono według obowiązującego, wzoru. Odnotowywano dzień śmierci, dzień pogrzebu, numer domu (numerację domów w Galicji wprowadził zaborca austriacki ok. 1772 r.), imię i nazwisko zmarłej osoby, wyznanie, płeć, wiek (od 1 stycznia 1895 r. również i datę urodzenia), przyczynę śmierci (od 1 maja 1893 r. zapisywaną w j. polskim), status społeczny, funkcję i nazwisko księdza uczestniczącego w pogrzebie a także uwagi. Pomimo istnienia standardowego wzorca, czytając systematycznie kolejne tomy, dostrzec można indywidualne uszczegółowienia, dokonywane przez piszących. Dotyczą one głównie numeracji kolejności rocznej zgonów, udzielonych czy nieudzielonych sakramentów, szczegółów dotyczących chorób, ich łacińskich nazw, dodatkowych informacji dotyczących sytuacji i statusu osoby zmarłej.

Jak zauważyła znawczyni tematu „W księgach zgonów odnotowywano w każdym przypadku przyczynę śmierci. Zauważyć jednak należy, że zwłaszcza pod koniec XVIII i w początkach XIX w. nie precyzowano na ogół choroby, być może trudnej na ówczesny czas wiedzy, zwłaszcza kapłana, do zdefiniowania. Stąd nader często spotykamy określenia morte naturali lub ordinaria”[2].

Pierwotnie cmentarz parafialny w Szczepanowie znajdował się przy kościele, jednak ok. 1800 r. został wyznaczony nowy, obecnie czynny.

Szczepanów ok. 1780 r. [3]

W omawianym okresie odnotowano 1949 zgonów, w tym 933 kobiet (47,8 %) i 1016 (52,2%) mężczyzn. Średnia arytmetyczna zgonów w ciągu roku wynosiła 15 osób. Najwięcej – 65 zgonów -odnotowano w 1847 r., najmniej – 4 zgony – w 1820 r. Pierwszego wpisu do księgi zgonów dokonano 6 grudnia 1784 r. Zmarł wówczas 96-letni Mateusz Gala. Jako powód śmierci wpisano naturalis [4], czyli naturalną przyczynę.

Dla noworodków, niemowląt i małych dzieci jako powód ich śmierci podawano słabość (puerilis, debilitas). Częstą przyczyną zgonów wśród młodych mężatek były problemy związane z porodem: in partu, post partum – ciężki poród, po porodzie, w połogu. Wśród najstarszych mieszkańców przyczyną zgonu miała być starość (senectus, marasmus senilis). Spośród wielu różnych chorób odnotować należy jako przyczynę zgonu zapisane w księdze określenia: gorączka (febra), angina, puchlina wodna (hydrops), wylew (apoplexia), zapalenie płuc (pneumonia). Zdarzały się wpisy, które dziś mogą dziwić jako nazwa choroby czy przyczyna śmierci: zaziębienie, udusił się na skutek omdlenia, żołądkowa słabość, zimnica, bicie serca, próchnienie kości, boleść w piersiach, rozwolnienie, wewnętrzna boleść, guz jelitowy, katar.

Karta z Liber Mortuorum 1784-1834

Inną grupę stanowią nadzwyczajne przyczyny śmierci. Agata Mikusińska, lat 15, zmarła w chacie na skutek uderzenia. Wojciech Rohrer, lat 46, zmarł śmiercią gwałtowną, zapewne na skutek zabójstwa (morte violenta) [5] . 20 sierpnia 1857 r. Maria Żurek, lat 15, utopiła się przypadkiem, a 24 sierpnia 1898 r. Stanisław Karczmarczyk, lat 38, casa occistus – został zamordowany w chacie 3 stycznia 1910 r. Kolejną grupę stanowią choroby zakaźne, a wśród nich: dyzenteria (czerwonka), odra, szkarlatyna i dur brzuszny.

Jednakże największe żniwo zbierały epidemie i choroby zakaźne z lat 1784-1914. Właściwie epidemie lub ogniska epidemiczne występowały przez prawie cały okres na omawianym terenie. Raz z większym natężeniem, a później samorzutnie przygasały, by ponownie powrócić. Przyczyną tego były m.in. warunki mieszkaniowe. Przeciętna rodzina mieszkała w kurnej chacie bez komina (do drugiej poł XIX w. była to norma) o jednej izbie. Pozostałą część domostwa przeznaczano dla wszelakiego rodzaju bydła. Domownicy wspólnie spali, jadali z jednej glinianej misy. Po posiłku zbędne odpadki wyrzucano na gliniane klepisko (drewnianych podług nie znano), gdzie czekały na nie udomowione zwierzęta. Większość mieszkańców nie myła się, a ubrania nosili aż do ich zniszczenia. Do snu kładziono się w tym, w czym pracowano. Odnosi się to nie tylko do samego Szczepanowa, lecz do całego terenu zwanego wówczas cyrkułem bocheńskim, a od 1867 r. powiatem brzeskim. Choroby epidemiczne występujące w Szczepanowie w tym czasie to: ospa (variola), cholera (cholerae) i tyfus (typhus). We wpisach do księgi zmarłych znajduje się jeszcze jeden ciekawy zapis o chorobie, którą nazywano ogólnikowo „epidemia”. Brak jest jednak jej konkretnej nazwy. Analiza wieku zmarłych pozwala postawić hipotezę, że mogła to być choroba weneryczna przywleczona przez mężczyzn ze Szczepanowa, służących w armii austriackiej w czasie wojen z Napoleonem.

Liczba zgonów z podziałem na płeć w latach 1784-1914 w okresach dziesięcioletnich
Lata	Razem	K	M	Lata	Razem	K	M
1785-1794	108	55	53	1795-1804	150	89	61
1805-1814	140	62	78	1815-1824	116	62	54
1825-1834	183	84	99	1835-1844	118	56	62
1845-1854	254	111	143	1855-1864	119	53	66
1865-1874	182	97	85	1875-1884	144	63	81
1885-1894	184	81	103	1895-1904	126	51	75
1905-1914	125	69	56	Ogółem	1949	933	1016

Źródło: Liber Mortuorum. Oprac. L. Kołodziejski

Epidemie i ogniska epidemiczne (w nawiasach liczba zmarłych)

Ospa (variola) występowała w latach: 1787 (6), 1791 (5), 1792 (6), 1795 (5), 1796 (1), 1798 (1), 1799 (17), 1800 (1), 1801 (1), 1802 (9), 1803 (1), 1804(1), 1806 (13), 1807 (1), 1812 (4), 1813 (3), 1852 (3), 1853 (1). 1858 (2), 1868 (1), 1873 (2). Wymownym przykładem jest wpis z 1792 r. W lutym tegoż roku zmarło dwóch braci Budyn, Andrzej (lat 3) i Stanisław (lat 2), a w maju ich matka Zofia w wieku 42 lat na tajemniczą chorobę zwaną „epidemia”. Profilaktyczne szczepienia przeciwko ospie rozpoczęły się już na początku XIX w. W Galicji podobnie jak na pozostałych ziemiach polskich szczepienia ochronne stosowano bardzo szybko. Już w 1808 roku zapoczątkowano coroczne szczepienia przeciw ospie. Od 1818 roku szczepienia prowadzono co trzy lata (…) [6].

Tyfus. (typhus): 1803 (1), 1840 (2), 1841 (1), 1847 (27) ,1848 (12) ,1849 (10) , 1850 (5), 1851 (2) 1855 (1), 1856 (2), 1874 (3), 1893 (1), 1894 (1),1895 (1). Najwięcej śmierci spowodował w 1847 r. Pierwszą odnotowaną zmarłą osobą w dn. 7 stycznia tegoż roku był Franciszek Legutko pozostający uprzednio w bliżej nieokreślonym związku z Magdaleną Zakrzewską, żebraczką [7] .

Cholera (cholerae):1838 (1), 1849 (12) , 1855 (2), 1873 (7), 1893 (2). W 1873 r. w dwóch domach oznaczonych numerem 2 i 5 zmarły po 3 osoby. Co ciekawe, zmarli nosili 5 różnych nazwisk, część z nich była komornikami [8].

Choroby zakaźne

Kiła: (lues, syphilis) 1792 (1) i 1806 (5).

Czerwonka (dyzenteria): 1796 (3), 1797 (1), 1798 (3), 1799 (8), 1800 (1), 1801 (3), 1807 (3), 1812 (5), 1898 (1).

Gruźlica (phthisis): 1806 (1), 1810(1), 1823(1), 1836 (1), 1837(6), 1838 (3), 1939 (1), 1841 (1), 1842 (2), 1843 (1),1844 (4), 1845 (5), 1846 (6), 1847(24), 1848 (12), 1849 (9),1850 (2),1891(1), 1900 (1), 1904 (1), 1907 (2), 1909 (3), 1910 (2), 1911 (2), 1913 (2). Ważne spostrzeżenie na jej temat zawarł znawca tematu: Spośród wszystkich chorób zakaźnych gruźlica, a zwłaszcza gruźlica płuc, była choroba powodującą największa liczbę zgonów. W Galicji, w dziesięcioleciu 1876-1885, wśród zgonów spowodowanych chorobami zakaźnymi odsetek przypadający na gruźlicę płuc wynosił 10,07. Oznaczała to, że w tym okresie na gruźlicę zmarło ponad 213 tyś. mieszkańców Galicji [9].

Odra: 1894 (3), 1913 (2).
Szkarlatyna (scarlatina): 1847 (5), 1903 (2).

Lucjan Kołodziejski

1. http://www.gospodarka-galicji.pl/slownik-miejscowosci/
2. Ewa Danowska, Społeczeństwo Radłowa w świetle ksiąg metrykalnych [w:] Radłów i gmina radłowska pod red. F. Kiryka, Kraków 2008, s. 437.
3. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779 – 1783, t. 2, cz. A i B, red. W. Bukowski, B. Dybaś, Z. Noga, Kraków 2013, sekcja 46.
4. Liber Mortuorum 1784-1834, s. 1.
5. Lib. Mort. 1835 – 1885, s. 33.
6. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779 – 1783, t. 2, cz. A i B, red. W. Bukowski, B. Dybaś, Z. Noga, Kraków 2013, sekcja 46.
7. Liber Mortuorum 1784-1834, s. 1. 8. Lib. Mort. 1835 – 1885, s. 33.

Zobacz również

Wszystkich Świętych 2017. Cmentarz w Szczepanowie nocą z lotu ptaka / zdjęcia

Sanktuarium św. Stanisława w Szczepanowie zyska na znaczeniu

W Szczepanowie odpust w intencji trzeźwości