Łużycki eksport do Szczepanowa

Łużycki eksport do Szczepanowa – artykuł Wolfganga J. Brylla  został opublikowany w diecezjalnym czasopiśmie organistowskim „Hosanna” – nr 2/37 (czerwiec-listopad-2022) <==.

Łużycki eksport do Szczepanowa

Urzędowa inwentaryzacja zabytkowych organów, mimo że prowadzona od kilkunastu lat, nie jest zakończona. Istniejące luki wypełniają badania lokalnych i regionalnych historyków czy organologów, którzy nie tylko odnotowują stan zastany, ale nierzadko dociekają historii poszczególnych instrumentów. Nie zawsze im się to do końca udaje. Często rozwiązania przychodzą po latach. Jako przykład może tu posłużyć instrument w bazylice mniejszej, będącej zarazem sanktuarium św. Stanisława, w Szczepanowie. Miejscowości, gdzie nie tylko proboszczem był Jan Długosz, a ponadto według tradycji miał się urodzić św. Stanisław, biskup i męczennik. Obecna świątynia, dobudowana w latach 1911–1914 do gotyckiego Długoszowego kościółka, nie dysponowała przed II wojną światową organami. Wyposażono ją w taki instrument dopiero po 1945 r. Badając te organy, Paweł Pasternak stwierdził, że zarówno ich forma zewnętrzna, jak i konstrukcja wewnętrza tak mocno od-biegają od galicyjskich tradycji w budownictwie organowym, że niewątpliwie musi to być obiekt translokowany. Założył, że ze Śląska. Utwierdził go w tym zapis odnaleziony w Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie: Organy te zostały zakupione we Firmie p. Wacława Biernackiego w roku 1949 w Krakowie ul. Franciszkańska 4. Organy zostały zbudowane przed II wojną światową w Niemczech, w Dreźnie i były używane w jednym z kościołów ewangelickich. P. Wacław Biernacki za zezwoleniem ministerstwa ówczesnego na ziemie odzyskane organy te zakupił[,] następnie rozmontował […] i po sprzedaniu ich parafii Szczepanów zmontował je i ustawił na chórze[.] Montaż trwał 3 miesiące i ukończony został w kwietniu 1949. […] Organy metryki ani nazwy firmy nie posiadają. Natomiast kiedy były montowane w naszej parafii, słyszałem od takich organmistrzów dziś już nie żyjących a zatrudnionych u P. Biernackiego jak PP. Maciejewski, Rafalski którzy organy te demontowali w jednym z kościołów ewangelickich na ziemiach odzyskanych i ci właśnie mechanicy to usłyszeli tam od ówczesnego pastora odnośnie budowy i miejsca i daty przekazali mnie.¹

Jednak kronikarska wzmianka nie zawiera dokładnych danych o ich pierwotnej lokalizacji ani wytwórcy. Pasternak, szukając informacji o tych organach, spekulował: skoro wymieniona została jakaś nienazwana fabryka organów z Drezna, to może chodzi o tamtejszą firmę Gebrüder Jehmlich? Jednak konfrontacja tego instrumentu z danymi z wykazu jej prac nie dała pozytywnych rezultatów. Jakimkolwiek związkom firmy z organami szczepanowskimi zaprzeczyły zarówno osoby z jej zarządu, jak i badacze zajmujący się jej dziejami. Stąd też zamieszczone przed dwoma laty w „Folia organologica” ustalenia o tym obiekcie² są niepełne. Problem jednakże pozostał. W prywatnych rozmowach padały sugestie, że mógłby to być instrument jakiejś firmy z Saksonii, której stolicą jest Drezno, np. Hermann Eule z Budziszyna (Bautzen) czy Andreas Schuster & Sohn z Żytawy (Zittau). Jednak brakowało twardych dowodów na potwierdzenie którejś z tych wersji. Okazało się jednak, że trop saksoński był dobry. Nawiązałem kontakt z niemieckimi organologami zajmującymi się łużyckim budownictwem organowym. Okazało się, że na wschód od Nysy Łużyckiej tak duże (30-głosowe) instrumenty zbudowały jedynie te dwie wspomniane wcześniej firmy. Firma Schustera postawiła dwa (Rybarzowice i Wigancice Żytawskie), a firma Eule tylko w Roztoce. Organy z Rybarzowic częściowo przeniesiono do Bierutowa³. Jako że instrument Eulego w dalszym ciągu służy mieszkańcom Roztoki, siłą rzeczy został wykluczony z dalszych dociekań. Pozostał zatem Schuster i jego drugie dzieło.Uzyskana niedługo potem ze źródeł niemieckich ich dyspozycja, po porównaniu jej z tą ze Szczepanowa, wskazała, że mogą to być, mimo drobnych różnic, te same organy. Dodatkowym argumentem „za” okazał się oryginalny stół gry, o którym swego czasu pisano w „Zeitschrift für Instrumentenbau” – ma nietypowe, jak na ówczesne czasy, usytuowanie przycisków pod klawiaturą pierwszego manuału, które było bardzo chwalone przez autora artykułu⁴.

Dalsze poszukiwania prowadzone za moją sugestią doprowadziły do odnalezienia notatek pasjonata organów i ich historii, nauczyciela Ludwiga Engelmanna, wśród których wklejony jest ołówkowy rysunek nowego prospektu organowego w Wigancicach, identyczny z tym w Szczepanowie. I to była przysłowiowa kropka nad „i”, na 100% udowadniająca, że organy ze Szczepanowa pierwotnie stały na Łużycach Górnych, w Wigancicach Żytawskich i wykonane zostały przez firmę Andreas Schuster & Sohn, kierowaną przez Georga Schustera. Instrument z trzydziestoma głosami, zachowanymi w całości (prawie) w oryginalnym stanie, posiada wiatrownice typu kieszeniowego (Taschenlade). Instrument, zbudowany w 1909 r., zastąpił organy postawione w 1745 roku przez znanego saskiego budowniczego Johanna Gottloba Tamitiusa z Żytawy. Jego dzieło, jednomanuałowe z pedałem, o 12 głosach (9 w manuale i 3 w pedale), po ponad półtora wieku służby okazało się zbyt „staromodne”, za małe i w dodatku bardzo awaryjne. Już pod koniec XIX wieku zapadła decyzja o zastąpieniu go przez nowe. Wymiana była kompletna. Usunięto także starą szafę organową, zapewne nie była w stanie pomieścić ponad dwukrotnie większego instrumentu. Wydaje się, że nowy prospekt (nieznany jest wygląd starego) w jakiejś części może się odwoływać do poprzednika, gdyż zaprojektowany jest w stylu neobarokowym.

Aby obraz historii organów w Szczepanowie był pełny, trzeba jeszcze dodać, że instrument z Wigancic był co najmniej drugim obiektem, o który starała się parafia. Wcześniej czyniła bezpośrednie starania o organy ze Śląska, o czym wiadomo z pisma wystawionego 8 maja 1947 roku przez Kurię w Tarnowie: Kuria Diecezjalna zaświadcza, że parafia Szczepa-nów pow. Brzesko czyni starania dla zakupienia organu, którego brakuje w tutejszym kościele. Ponieważ według otrzymanych informacji Władze Miejskie w Bożej Górze przeznaczyły na sprzedaż organ z opuszczonego i nieużywanego kościoła gminy protestanckiej, Kuria Diecezjalna w Tar-nowie poleca Władzom prośbę parafii Szczepanów i uprasza o zezwolenie na kupno i przewiezienie organu z Bożej Góry do Szczepanowa (…)⁵

Boża Góra to tymczasowa nazwa dzisiejszego Boguszowa, będąca prostym tłumaczeniem nazwy niemieckiej: Gottesberg. Jednak, jako że kościół był [do 1965 r., mimo tego, co napisano w prośbie kurii – przyp.red.] użytkowany, władze nie zdecydowały się na jawne bezprawie i instrument pozostał na miejscu. Dopiero po latach (w 1971 r.) został on translokowany, ale do Dubiecka koło Przemyśla⁶. W tej sytuacji poszukano instrumentu w krakowskiej firmie Biernackiego, który zaoferował organy zwiezione z Wigancic. […]

Szczepanowskie organy, remontowane w 2007 roku przez firmę Sławomira Piotrowskiego z Modlnicy⁷, z niedawno odrestaurowanym prospektem, dobrze służą nowym właścicielom. Nie wiadomo, co by się z nimi stało, gdyby pozostały na miejscu. Wszak miejscowość Wigancice, w związku z powiększeniem kopalni węgla brunatnego w Turowie, przeznaczona była do likwidacji, co też się stało⁸. Antycypując te wydarzenia i translokując w 1949 r. organy do Szczepanowa przez Kraków, może nie zawsze do końca zgodnie z etyką i prawem, uratowano je przed zniszczeniem, zachowując ciekawy pod względem technicznym obiekt dla przyszłych pokoleń. Przypomnijmy też, że nie wszystkie translokowane instrumenty miały tyle szczęścia. Wiele z nich na nowym miejscu uległo albo kompletnemu zniszczeniu, albo przebudowom, nieraz daleko idącym. Organom z Wigancic się udało.

Stół gry organów w Szczepanowie – stan obecny (fot. Łukasz Burgieł)

Prospekt organów w Szczepanowie (fot. Łukasz Burgieł)

Przypisy 

1 Archiwum Diecezjalne w Tarnowie [dalej: ADT], sygn. ARz 120, ankieta dotycząca organów z 1971 r. Autorem zapisu jest prawdopodobnie ówczesny organista szczepanowski.

2 P. Pasternak, Translokacje śląskich organów po 1945 roku na teren diecezji tarnowskiej, „Folia Organologica” 2020, nr 3, s. 17–18.Rysunek organów w Wigancicach Żytawskich

3 W.J. Brylla, Organy z Rybarzowic w Bierutowie, „Sudety” 2015, nr 3, s. 19.

4 „Zeitschrift für Instrumentenbau” 1914, nr 11, s. 410.

5 ADT, sygn. LS XL, zaświadczenie wystawione przez kurię diecezjalną w Tarnowie 8 maja 1947 r.

6 W.J. Brylla, Boguszowskie organy, „Sudety” 2011, nr 8, s. 23.

7 Podczas remontu zmieniono układ rejestrów w stole gry na bardziej tradycyjny, przenosząc je z lewej strony klawiatur nad manuał II. Por. fotografie.

8 Kościół, w którym znajdowały się dzisiejsze szczepanowskie organy, nie był po wojnie użytkowany, gdyż znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie granicy polsko-czechosłowackiej. Po rewizji tejże granicy w 1958 r. znalazł się po stronie czeskiej. Istnieje do dzisiaj i jest użytkowany jako lokalna izba pamięci (przyp. red.).

9 http://orgelbau-welde.de/werke/

10 Tabliczka nieoryginalna; jest samo Tremolo, bez głosu. Urządzenie dodane po 1945 r., gdyż nie wymienia go „Zeitschrift für Instrumentenbau”, dz. cyt.

11 Tamże.

12 Tamże.

13 Tamże.

– Wolfgang J. Brylla – Autor jest mieszkańcem Zielonej Góry, badaczem historii organów głównie z terenów Dolnego Śląska i zachodniej Polski. Obszar jego zainteresowań obejmuje szczególnie instrumenty wywiezione stamtąd do innych części kraju. Dzięki współpracy z innymi organologami możliwe jest ustalenie historii i pierwotnej lokalizacji takich organów, czego przykładem jest niniejszy artykuł, skrócony i zmieniony względem pierwowzoru, który ukazał się w czasopiśmie „Sudety”, nr 3/2021.