Bazylika św. Marii Magdaleny i św. Stanisława w Szczepanowie – od gotyckiego kościoła długoszowego po dwudziestowieczny kościół podwójny

W 2020 r. na łamach czasopisma „TECHNE. Seria Nowa” opublikowany został artykuł „Bazylika św. Marii Magdaleny i św. Stanisława w Szczepanowie – od gotyckiego kościoła długoszowego po dwudziestowieczny kościół podwójny” autorstwa Jacka Czechowicza, pracownika Katedry Historii Architektury i Konserwacji Zabytków Politechniki Krakowskiej. 

Artykuł zawiera charakterystykę kolejnych przemian strukturalnych tej niewielkiej pierwotnie budowli, która – znacznie powiększona na początku XX wieku – uzyskała charakter obiektu niemal katedralnego. 

Pełna treść artykułu w pliku pdf <==

Półrocznik TECHNE. Seria nowa jest wydawany przez Katedrę Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego. W kolejnych tomach prezentowane będą rozprawy związane z trzema zasadniczymi zagadnieniami, do których należą: sztuka dawna w Rzeczypospolitej, teoria i estetyka sztuki nowoczesnej oraz sztuka obszarów pozaeuropejskich. Celem periodyku jest prezentacja głównych nurtów badań prowadzonych w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego oraz współpraca z wiodącymi ośrodkami naukowymi, pozwalająca na publikację tekstów polskich i zagranicznych badaczy dziejów sztuki.

Abstrakt

W Szczepanowie, miejscu urodzenia św. Stanisława i późniejszym ośrodku jego kultu, w 1470 r. wzniesiono murowany i murowany gotycki kościół. Wcześniej były to dwa drewniane kościoły budowane jeden po drugim. Murowany kościół powstał w związku z postępującą degradacją konstrukcji dawnej świątyni. Kościół ufundowany przez Jana Długosza jest przykładem gotyckiej budowli sakralnej o doskonale dobranych proporcjach i niezwykle harmonijnym zestawieniu form architektonicznych. To także efekt przemyślanego programu kompozycyjnego, opartego na geometrycznych relacjach podstawowych figur: trójkąta i kwadratu. Kościół jest w istocie miniaturowym odpowiednikiem gotyckiej katedry zawierającym odpowiednie elementy architektoniczne, których kunszt i doskonałość wyrażają się w idealnych proporcjach całości i kontrastowych proporcjach wielkości poszczególnych form. Gotycki kościół posiadał jedną prostokątną nawę nakrytą drewnianym stropem belkowym oraz węższe prezbiterium ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zamkniętym sześciobokiem. Do nawy prowadziły dwa wejścia – bezpośrednie od zachodu i od południa, przez kwadratową kruchtę. Do północnej ściany prezbiterium przylegała wydłużona prostokątna zakrystia ze sklepieniem krzyżowym. Korpus nawowy i prezbiterium nakryto smukłym, dwuspadowym dachem, flankowanym nad nawą strzelistymi szczytami ceglanych ścian, natomiast nad wschodnim krańcem prezbiterium zamknięto je trzema dodatkowymi trójkątnymi zboczami. Kruchtę i zakrystię nakryto dachami jednospadowymi doprowadzonymi aż do ceglanych gzymsów świątyni. Kościół funkcjonował w niezmienionym kształcie przez prawie półtora wieku, aż do 1610 roku. Dobudowano wówczas kaplicę po północnej stronie nawy. Jej zarys z trzema przyporami widoczny na rycinie Władysława Łuszczkiewicza z 1893 roku wskazuje, że była to budowla późnogotycka, choć powstała w czasach nowożytnych. Dobudowana do kościoła kaplica nie zniosła pierwotnej formy architektonicznej i nie zmieniła istniejącego układu funkcjonalnego budynku. Było to możliwe dzięki dodaniu gotyckiej konstrukcji do pozbawionej okien północnej ściany nawy. Kolejna przebudowa, dokonana prawdopodobnie w XVII wieku, związana była z przekształceniem istniejącej kruchty w kaplicę. Zamurowano wówczas portal południowy, a po stronie wschodniej wykuto małe półkoliste okienko. Usunięto również kamieniarkę portalu wewnętrznego, tworząc tu szerszą arkadę. Ponieważ zachodnie wejście do kościoła było niewystarczające, dobudowano nową kruchtę od strony północnej do zachodniego przęsła istniejącej kaplicy. Radykalna przebudowa tego zespołu sakralnego miała miejsce na początku XX wieku. Rozebrano wówczas kaplicę północną z przylegającą do niej kruchtą i zakrystią. Od tej strony obok gotyckiego kościoła pojawiła się znacznie większa neogotycka „katedra” o układzie bazylikowym, modułowo i stylistycznie nawiązująca do budowli gotyckiej. Dawny kościół św. Marii Magdaleny stał się odrębną kaplicą, wkomponowaną funkcjonalnie w układ nowej świątyni poprzez zdwojone arkady wykonane w północnej ścianie gotyckiej oraz aneks w miejscu gotyckiej zakrystii, który połączył gotyckie prezbiterium z nowym. Tak ukształtowany zespół sakralny nabrał charakteru kościoła podwójnego, formy zintegrowanej, ale nie pozbawionej odrębnych cech.

Ceglano-kamienny kościół gotycki wzniesiony w 1470 roku w Szczepanowie z fundacji Jana Długosza jest używany przy przeobrażeniach świątyni w kaplicę. Po neogotyckiej rozbudowie w latach 1907–1914 powstał w tym miejscu kościół w istocie podwójny, zawierający elementy zarówno zewnętrzne, jak i kontrastowe – pod względem gabarytów i stylistyki. Pomimo tak radykalnych działań szczepanowska funkcja stanowi przykład zespołu architektonicznego, w którym obydwie części – średniowieczna i neogotycka – są dla siebie współpracującym tłem i uzupełniam.

—

Czechowicz, J. (2020). Bazylika św. Marii Magdaleny i św. Stanisława w Szczepanowie – od gotyckiego kościoła długoszowego po dwudziestowieczny kościół podwójny. TECHNE. Seria Nowa, (5), 161–178.

https://doi.org/10.18778/2084-851X.09.08